Gianni Rodari ~ Γραμματική της φαντασίας

Εισαγωγή στην τέχνη να επινοείς ιστορίες


Μια μέρα στα Frammenti (Αποσπάσματα) του Νοβάλις (1772-1801) βρήκα αυτό που λέει: "Αν είχαμε και μια Φανταστική, όπως έχουμε μια Λογική, θα ανακαλύπταμε την τέχνη να επινοούμε". Ήταν πολύ ωραίο. Σχεδόν όλα τα Frammenti είναι, σχεδόν όλα περιέχουν εκπληκτικές φωτεινές ιδέες...
Το βιβλίο που σας παρουσιάζω τώρα δεν είναι παρά μια επεξεργασία...συζητήσεων στο Ρέτζο Εμίλια...
Αναφέρομαι σε μερικούς τρόπους να επινοείς ιστορίες για παιδιά και να βοηθηθούν τα παιδιά να επινοήσουν από μόνα τους τις ιστορίες τους...
το βιβλίο μπορεί να φανεί εξίσου χρήσιμο σε όποιον πιστεύει στην ανάγκη ότι η φαντασία έχει τη δική της θέση στη διαπαιδαγώγηση σε όποιον έχει εμπιστοσύνη στην παιδική δημιουργικότητα σε όποιον γνωρίζει τι απελευθερωτική αξία μπορεί να έχει η λέξη."Όλες οι χρήσεις της λέξης σε όλους" μου φαίνεται ένα καλό σλόγκαν, με ωραίο δημοκρατικό ήχο. Όχι γιατί όλοι είναι καλλιτέχνες, αλλά για να μην είναι κανένας σκλάβος.



(Αποσπάσματα απ'το βιβλίο)

 2. Η ΠΕΤΡΑ ΣΤΗ ΛΙΜΝΗ

Μια πέτρα που ρίχνεις στη λίμνη προκαλεί ομόκεντρους κύκλους, οι οποίοι συνεχώς μεγαλώνουν στην επιφάνειά της, εμπλέκοντας στην κίνησή τους, σε διαφορετικές αποστάσεις, με διαφορετικά αποτελέσματα, το νούφαρο και την καλαμιά, τη χάρτινη βαρκούλα και το φελλό του ψαρά. […]Με το ίδιο τρόπο μια λέξη, που τη ρίχνεις τυχαία στο μυαλό, παράγει κύκλους στην επιφάνεια και στο βυθό, προκαλεί μια ατελείωτη σειρά αλυσιδωτών αντιδράσεων, εμπλέκοντας στην πτώση της ήχους και εικόνες, αναλογίες και αναμνήσεις, σημασίες και όνειρα, σε μια κίνηση που ενδιαφέρει την εμπειρία και τη μνήμη, τη φαντασία και το ασυνείδητο και που περιπλέκεται από το γεγονός ότι το ίδιο  το μυαλό δεν παρακολουθεί παθητικά την παρουσίαση, αλλά επεμβαίνει συνεχώς, για να αποδεχτεί και να απωθήσει, να συνδέσει και να λογοκρίνει, να δημιουργήσει και να καταστρέψει.
Παίρνω για παράδειγμα τη λέξη "πέτρα". Πέφτοντας στο μυαλό παρασέρνει ή προσκρούει ή αποφεύγει, τέλος πάντων, ποικιλοτρόπως έρχεται σε επαφή:

με όλες τις λέξεις που αρχίζουν από π, αλλά δεν συνεχίζουν με ε, όπως "πόρτα","πάγος","πιρούνι"·

με όλες τις λέξεις που αρχίζουν από πε, "πεδιάδα","πέδιλο","πεζοδρόμιο","πεθερά","πεπόνι","πένα","πέλαγος"·

με όλες τις λέξεις που ομοιοκαταληκτούν με το έτρα, όπως "φαρέτρα","Ηλέκτρα"·

με όλες τις λέξεις που βρίσκονται δίπλα της, στη λεξιλογική αποθήκη, εξαιτίας της σημασίας: "βράχος","χαλίκι","μάρμαρο","βότσαλο",...κτλ.

 Αυτοί είναι οι πιο τεμπέλικοι συσχετισμοί. Μια λέξη προσκρούει στην άλλη από αδράνεια. Είναι δύσκολο αυτό από μόνο του να πετάξει τη σπίθα, αλλά δεν μπορείς ποτέ να είσαι σίγουρος.

[…]Η φαντασία μπορεί να ακολουθήσει πολλούς δρόμους....
Η εξερεύνηση της λέξης "πέτρα" δεν έχει τελειώσει...
Γράφω τα γράμματα το ένα κάτω από το άλλο:

-Π
-Ε
-Τ
-Ρ
-Α

Τώρα, δίπλα σε κάθε γράμμα μπορώ να γράψω την πρώτη λέξη που μου έρχεται στο  νου, επιτυγχάνοντας μια καινούργια σειρά... Ή μπορώ -θα είναι πιο διασκεδαστικό- να γράψω δίπλα στα πέντε γράμματα πέντε λέξεις που θα σχηματίζουν μια φράση με πλήρες νόημα, δηλαδή:

Π-Πέντε
Ε-ελέφαντες
Τ-τραβούσαν
Ρ-ρυμούλκες
Α-άνετα...

Αναζητώ μιαν άλλη σειρά, με το ίδιο σύστημα:

Π-Πεντακόσιοι
Ε-ερωτευμένοι
Τ-τρίβανε
Ρ-ραβέντι
Α-αδιαμαρτύρητα

[…]Μπορούμε τώρα να αφήσουμε την λέξη "πέτρα" στη μοίρα της. Μην τρέφουμε όμως  αυταπάτες ότι έχουμε εξαντλήσει όλες τις πιθανότητες. Είπε ο Πολ Βαλερύ: "Δεν υπάρχει λέξη που μπορεί να κατανοηθεί αν την αναλύσουμε σε βάθος"...

17. Η ΚΟΚΚΙΝΟΣΚΟΥΦΙΤΣΑ ΣΕ ΕΛΙΚΟΠΤΕΡΟ

Σε μερικά σχολεία είδα να κάνουν αυτό το παιχνίδι. Δίνουν στα παιδιά ορισμένες λέξεις με τις οποίες πρέπει να επινοήσουν μια ιστορία.
Πέντε λέξεις, για παράδειγμα, είναι στη σειρά και υποβάλλουν την ιστορία της Κοκκινοσκουφίτσας: "κοριτσάκι","δάσος","λουλούδια","λύκος","γιαγιά". Η έκτη σπάει τη σειρά: για παράδειγμα: "ελικόπτερο"...
Κοιτάζοντάς το από κοντά, το παιχνίδι έχει τη μορφή ενός "φανταστικού διώνυμου"...
Είμαι βέβαιος ότι... τα παιδιά... θα ζητούν να ξανακάνουν το παιχνίδι της Κοκκινοσκουφίτσας με μια καινούργια λέξη: θα γνωρίσουν την ευχαρίστηση να επινοούν.


18. ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΠΟΔΗ

Μια παραλλαγή του παιχνιδιού να λαθεύεις τις ιστορίες συνίσταται σε μια προμελετημένη και πιο οργανωμένη ανατροπή όσον αφορά το θέμα του παραμυθιού.  
Η Κοκκινοσκουφίτσα είναι κακιά και ο λύκος καλός...
Ο Κοντορεβυθούλης θέλει να το σκάσει από το σπίτι...
Η Χιονάτη συναντάει στο δάσος...εφτά γίγαντες...


Gianni Rodari, Γραμματική της φαντασίας, εκδ. Μεταίχμιο

* Ένα βιβλίο-καρπός εμπειριών και βαθιάς παιδείας, που μας βοηθάει να ξεπεράσουμε τη στείρα σχολική καθημερινότητα, δίνοντας έμφαση στο ρόλο της δημιουργικότητας στην παιδαγωγική διαδικασία.

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)