Boris Cyrulnik ~ Η αυτοβιογραφία ενός σκιάχτρου

Μόνο μια προσωπική συζήτηση θα τον έκανε να ανακαλύψει ότι ο τραυματισμένος αποκρύπτει τον πόνο του την ημέρα και τον εκφράζει υπό τη μορφή ιστορίας τη νύχτα. Με αυτή τη σεμνή ρητορική δεν θα κυνηγηθεί ούτε θα στιγματιστεί ποτέ, αλλά αντίθετα θα γίνει αποδεκτός μαζί με το τραύμα του. Ο πόνος είναι πιθανώς ο ίδιος σε όλη την τραυματισμένη ανθρωπότητα, αλλά ο τρόπος με τον οποίον τον εκφράζουμε και η συναισθηματική του διαχείριση εξαρτώνται από τα στηρίγματα της ανθεκτικότητας που προσφέρει στον τραυματισμένο το πολιτισμικό περιβάλλον. Η παρότρυνση προς την έκφραση ή, αντίθετα, ο εξαναγκασμός στη σιωπή, η συναισθηματική υποστήριξη ή η αποδοκιμασία, η κοινωνική αρωγή ή η εγκατάλειψη, προσδίδουν στο ίδιο τραύμα διαφορετική σημασία, ανάλογα με τον τρόπο που κάθε κουλτούρα δομεί τις αφηγήσεις της. Έτσι το ίδιο γεγονός μπορεί να περάσει από την ντροπή στην υπερηφάνεια, από τη σκιά στο φως. 

[…] Η αφήγηση δεν είναι επιστροφή του παρελθόντος, είναι η συμφιλίωση με την ιστορία μας. Συνθέτουμε μια εικόνα, δίνουμε συνοχή στα γεγονότα, όπως θα επουλώναμε ένα άδικο τραύμα. Η κατασκευή μιας αφήγησης του εαυτού μας καλύπτει το κενό της καταγωγής που τυραννούσε την ταυτότητά μας. Ένα εγκαταλελειμμένο παιδί δεν ξέρει από πού προέρχεται η εικόνα του αρχίζει με την αδυναμία αναπαράστασης της μητέρας και του πατέρα του: Ένα τεράστιο κενό στην καταγωγή του εαυτού! Από τη στιγμή που ένα παιδί γίνεται μέλος μιας σταθερής οικογένειας, η ταυτότητά του αρχίζει με τους γονείς και τους παππούδες από τους οποίους προέρχεται. Οι ρίζες πηγαίνουν πίσω στον χρόνο, η ιστορία της ζωής του αρχίζει πριν από τη γέννησή του, και τα γεγονότα που χρησιμεύουν για τη δημιουργία της ταυτότητάς του χρησιμεύουν επίσης για την αιτιολόγηση της διάθεσής του. Όταν είναι θλιμμένο, γυρίζει πίσω στα παλιά χρόνια για να αναζητήσει τα γεγονότα που θα εξηγούσαν την κατάστασή του· όταν είναι χαρούμενο, ανακαλύπτει άλλα γεγονότα, εξίσου αληθινά, που δίνουν στο παρελθόν του μια μορφή ικανή να ερμηνεύσει το παρόν του.

[...] Υπάρχει ο ισχυρισμός ότι κάθε αφήγηση είναι τόσο αληθινή όσο αληθινή είναι και η Χίμαιρα: κοιλιά ταύρου, φτερά αετού και πόδια λιονταριού. Όλα αληθινά, κι όμως τέτοιο ζώο δεν υπάρχει! Ίσως έπρεπε να γράψω: όλα είναι εν μέρει αληθινά, αλλά το ζώο είναι εντελώς ψεύτικο. Ή επίσης: όλα τα κομμάτια είναι αληθινά, δεν είπα ποτέ ψέματα ανακαλώντας τις αναμνήσεις μου, αλλά, ανάλογα με τις περιστάσεις ή τη διάθεσή μου, ανακαλώ διαφορετικά επεισόδια, όλα τους τόσο αληθινά που θα μπορούσαν να συνθέσουν μια άλλη χίμαιρα. Η χίμαιρα του εαυτού μας είναι ένα θαυμαστό ζώο που μας εκπροσωπεί και μας προσδιορίζει. ∆ίνει συνοχή στην ιδέα που έχει ο καθένας μας για τον εαυτό του, καθορίζει τις προσδοκίες μας και τους φόβους μας. Αυτή η χίμαιρα κάνει την ύπαρξή μας έργο τέχνης, αναπαράσταση, θέατρο των αναμνήσεών μας, των συγκινήσεών μας, των εικόνων και των λέξεων που μας συνθέτουν. Οι άνθρωποι χωρίς ιστορία έχουν χαοτική ψυχή. Χωρίς μνήμη και χωρίς σχέδιο, υποτάσσονται στο παρόν όπως ένας ναρκομανής που είναι ευτυχισμένος μόνο στη λάμψη της στιγμής. Όταν κάποιος δεν έχει μνήμη, γίνεται ο κανένας, και, όταν φοβάται το παρελθόν του, παγιδεύεται στη σκιά του. Το μόνο μέσον που μας οδηγεί στην αυτονομία είναι η χίμαιρα, η θεατρική αναπαράσταση του εαυτού μας, η μαγική έλξη προς το απροσδόκητο, η αγάπη για τα σκαμπανεβάσματα της ζωής. Γι’ αυτό κάθε ιστορία φλερτάρει με το τραύμα, στα όρια της καταρράκωσης. Αν δεν τραυματιζόμασταν, η ρουτίνα της ύπαρξής μας δεν θα καταχώριζε τίποτα στις αναμνήσεις μας. Θα γράφαμε «βιογραφίες με άδειες σελίδες» και αυτή η πραγματικότητα χωρίς τον λόγο θα αποκοίμιζε τον ψυχισμό μας. Οι χίμαιρές μας, ευτυχώς, κάνουν τη ζωή μας να μοιάζει με μυθιστορηματική περιπέτεια. Ρυθμίζουμε τις αναπαραστάσεις του παρελθόντος και του μέλλοντός μας έτσι ώστε να συνθέτουν μια αφηγηματική αλήθεια. Όπως κάθε ζωντανό ον, η χίμαιρα εξελίσσεται, μεταμορφώνεται ανάλογα με τη στιγμή, εναρμονίζεται με τα πρόσωπα που συναντά στο κάθε πολιτισμικό περιβάλλον που τυχαίνει να βρίσκεται. Η ιστορική αλήθεια δεν είναι ίδια με την αφηγηματική, που μας μαγεύει ή μας καταθλίβει. Ένα καινούριο αρχείο, μια απρόσμενη μαρτυρία, δομούν τη χίμαιρα της ιστορίας μέχρι τη στιγμή που ένα άλλο αρχείο ή μια άλλη μαρτυρία θα έρθει να την τροποποιήσει. Αυτό το ζώο είναι συγκεκριμένο διότι η ανατομία του πιστοποιείται από αληθινά στοιχεία. Αλλά, όταν ένα νέο δεδομένο τροποποιεί τον σκελετό, το ζώο καλείται ν’ αλλάξει μορφή. Η χίμαιρα της αφήγησης είναι πιο δυναμική: είτε θλιβερή είτε χαρούμενη, τρέχει προς τους άλλους για να τους διηγηθεί την ιστορία της. Ο τρόπος όμως με τον οποίο οι άλλοι αντιδρούν καθορίζει τον τρόπο και της δικής της έκφρασης. Ο περίγυρος συμμετέχει στην αυτοβιογραφική αφήγηση! Μια μέρα, ένα γεγονός μας δίνει την ευκαιρία ν’ αρπάξουμε τα ηνία της χιμαιρικής αναπαράστασης και να ελέγξουμε το θέαμα της ύπαρξής μας. Γινόμαστε έτσι ικανοί να τροποποιήσουμε το αίσθημα που προκαλείται από τη νέα αναπαράσταση του εαυτού μας. Ο Πιερό και η Εμιλί, μέσα από επιτυχίες, χαρές και βάσανα, κατόρθωσαν να ξεκινήσουν τη διεργασία της ανθεκτικότητάς τους μετά την αλλαγή των αφηγήσεων του περίγυρού τους. Αντίθετα ο Μουγκάμπο και ο Ακαγέσου είναι ακόμη δέσμιοι μιας κατεστραμμένης κουλτούρας και μιας ανείπωτης οικογενειακής κατάστασης αντίστοιχα. Οι προσωπικές τους χίμαιρες δεν μπορούν να καλπάσουν, η κουλτούρα τις εγκλωβίζει και τις εμποδίζει ν’ αναπτυχθούν. Κάποια μέρα όμως θα επανέλθει η ζωή, μια καινούρια κοινωνία θα τους ξαναδώσει τα ηνία της αναπαράστασης της τραγωδίας τους. ∆εν είμαστε κύριοι των καταστάσεων που δημιουργούν στην ψυχή μας το νόημα των πραγμάτων. Μας μένει όμως μια μικρή ελευθερία όταν παρεμβαίνουμε στο πολιτισμικό περιβάλλον προκειμένου να βοηθήσουμε τους τραυματισμένους να ξαναβρούν έναν νέο τρόπο εξέλιξης μέσα από την ανθεκτικότητα. Κάθε αρχείο, κάθε συνάντηση, κάθε γεγονός που μας καλεί να δημιουργήσουμε μια άλλη αφηγηματική χίμαιρα, αποτελεί μια ευαίσθητη περίοδο της ύπαρξής μας, μια γόνιμη στιγμή, μια χαοτική αναστάτωση. Αυτή είναι η αφετηρία για την επώδυνη προσπάθειά μας να ξαναμάθουμε να ζούμε... ευτυχισμένοι! 

Boris Cyrulnik, Η αυτοβιογραφία ενός σκιάχτρου / L'autobiographie d'un épouvantail, μτφρ. Άννα Πλεύρη, εκδ. Κέλευθος, 2010, Αθήνα