Leonard Mlodinow ~ Τα βήματα του μεθυσμένου / Πώς η τυχαιότητα κυβερνά τη ζωή μας

 

Παρατηρώντας µέσα από τον φακό της τυχαιότητας

 

Με θυμάμαι έφηβο να παρατηρώ την κίτρινη φλόγα των κεριών του Σαββάτου να χορεύει ακανόνιστα πάνω από τους κυλίνδρους λευκής παραφίνης που τα τροφοδοτούσαν. Ήµουν πολύ µικρός για να θεωρώ το φως των κεριών ροµαντικό, το θεωρούσα όµως µαγικό λόγω των τρεµουλιαστών εικόνων που δηµιουργούσε η φλόγα. Άλλαζαν και µεταµορφώνονταν διαρκώς, µεγάλωναν και µίκραιναν χωρίς προφανή αιτία και χωρίς να ακολουθούν κάποιο συγκεκριµένο σχέδιο. Σίγουρα, πίστευα, πρέπει να υπάρχει µια υποκείµενη λογική που διέπει τις κινήσεις της φλόγας, κάποιο µοτίβο που οι επιστήµονες θα µπορούσαν να προβλέψουν και να εξηγήσουν µε τις µαθηµατικές τους εξισώσεις. «Η ζωή είναι διαφορετική», µου είχε πει ο πατέρας µου. «Μερικές φορές συµβαίνουν πράγµατα που δεν µπορούν να προβλεφθούν». Μου µίλησε για τότε που ήταν φυλακισµένος στο Μπούχενβαλντ, το ναζιστικό στρατόπεδο συγκέντρωσης, κι έκλεψε ένα καρβέλι ψωµί από τον φούρνο επειδή πέθαινε της πείνας. Ο φούρναρης ζήτησε από την Γκεστάπο να συγκεντρώσει όλους όσους θα µπορούσαν να έχουν διαπράξει το έγκληµα και να βάλει τους υπόπτους στη σειρά. «Ποιος έκλεψε το ψωµί;» ρώτησε ο φούρναρης. Αφού κανένας δεν απάντησε, είπε στους φρουρούς να πυροβολήσουν έναν-έναν τους υπόπτους µέχρι να τους εκτελέσουν όλους ή κάποιος να οµολογήσει. Ο πατέρας µου έκανε ένα βήµα µπροστά για να γλιτώσει τους άλλους. ∆εν προσπάθησε να παρουσιάσει τον εαυτό του σαν ήρωα· µου είπε ότι το έκανε γιατί πίστευε ότι θα τον τουφέκιζαν έτσι κι αλλιώς. Όµως αντί να ζητήσει να τον εκτελέσουν, ο φούρναρης έδωσε στον πατέρα µου µια δουλειά-λαχείο: τον έκανε βοηθό του. «Ήταν ένα τυχαίο γεγονός», είπε ο πατέρας µου. «∆εν είχε καµία σχέση µε σένα, αν όµως τα πράγµατα είχαν εξελιχθεί διαφορετικά δεν θα είχες γεννηθεί ποτέ». Συνειδητοποίησα τότε µε έκπληξη ότι πρέπει να ευγνωµονώ τον Χίτλερ για την ύπαρξή µου, αφού οι Γερµανοί είχαν σκοτώσει τη γυναίκα και τα δυο µικρά παιδιά του πατέρα µου, διαγράφοντας έτσι την πρότερη ζωή του. Άρα, αν δεν είχε γίνει ο πόλεµος, ο πατέρας µου δεν θα είχε µεταναστεύσει ποτέ του στη Νέα Υόρκη, δεν θα είχε γνωρίσει ποτέ του τη µητέρα µου –επίσης πρόσφυγα– και δεν θα είχε κάνει ποτέ του εµένα και τους δυο αδελφούς µου. Ο πατέρας µου σπανίως µιλούσε για τον πόλεµο. ∆εν το είχα αντιληφθεί τότε, όµως χρόνια αργότερα συνειδητοποίησα ότι κάθε φορά που µοιραζόταν µαζί µου τα µαρτύρια που είχε περάσει δεν το έκανε τόσο επειδή ήθελε να µάθω τις εµπειρίες του, αλλά επειδή ήθελε να µου µεταδώσει ένα γενικότερο δίδαγµα για τη ζωή. Ο πόλεµος είναι µια ακραία κατάσταση, ο ρόλος όµως της τύχης στη ζωή µας δεν βασίζεται σε ακραίες καταστάσεις. Το περίγραµµα της ζωής μας, σαν τη φλόγα του κεριού, παρασύρεται συνεχώς προς νέες κατευθύνσεις υπό την επίδραση ποικίλων τυχαίων γεγονότων, τα οποία, σε συνδυασµό µε τη δική µας αντίδραση σε αυτά, καθορίζουν τη µοίρα µας. Το αποτέλεσµα είναι πως η ζωή δεν µπορεί ούτε να προβλεφθεί ούτε να ερµηνευθεί εύκολα. Όπως ακριβώς όταν κοιτάζουµε µια κηλίδα µελάνης του Ρόρσαχ εσείς µπορεί να δείτε την Παναγία κι εγώ έναν ορνιθόρυγχο, έτσι και τα δεδοµένα που προέρχονται από τον χώρο των επιχειρήσεων, την απονοµή της δικαιοσύνης, την ιατρική, τον αθλητισµό,τα µέσα επικοινωνίας ή τον έλεγχο της 3ης ∆ηµοτικού του παιδιού µας µπορούν να διαβαστούν µε πολλούς τρόπους. Όµως, η ερµηνεία του ρόλου της τύχης σ’ ένα γεγονός δεν µοιάζει µε την ερµηνεία µιας κηλίδας µελάνης του Ρόρσαχ· υπάρχουν σωστοί και λανθασµένοι τρόποι ερµηνείας.  Όταν κάνουµε αξιολογήσεις ή επιλογές υπό συνθήκες αβεβαιότητας συχνά χρησιµοποιούµε διαισθητικές διεργασίες. Αναµφισβήτητα, οι διεργασίες αυτές διέθεταν ένα εξελικτικό πλεονέκτηµα όταν έπρεπε να κρίνουµε αν µια τίγρη µε κοφτερά δόντια χαµογελούσε επειδή ήταν χορτάτη κι ευχαριστηµένη ή επειδή πέθαινε της πείνας και µας έβλεπε σαν το επόµενο γεύµα της. Όµως ο σύγχρονος κόσµος έχει διαφορετικές ισορροπίες, και στις µέρες µας αυτές οι διαισθητικές διεργασίες συνοδεύονται από µειονεκτήµατα. Όταν χρησιµοποιούµε τους συνήθεις τρόπους σκέψης για να αντιµετωπίσουµε τις σύγχρονες τίγρεις ενδέχεται να οδηγηθούµε σε αποφάσεις που δεν είναι οι βέλτιστες, ή που είναι ακόµα και παράλογες. Αυτό το συµπέρασµα δεν αποτελεί έκπληξη για όσους µελετούν τον τρόπο µε τον οποίο ο εγκέφαλος επεξεργάζεται την αβεβαιότητα: πολλές µελέτες καταδεικνύουν µια στενή σχέση ανάµεσα στις περιοχές του εγκεφάλου που αξιολογούν τις τυχαίες καταστάσεις και εκείνες που διαχειρίζονται το ανθρώπινο χαρακτηριστικό που συχνά θεωρείται η πρωταρχική πηγή του ανορθολογισµού µας – τα συναισθήµατα. Για παράδειγµα, η λειτουργική απεικόνιση µέσω µαγνητικού συντονισµού δείχνει ότι ο κίνδυνος και η ανταµοιβή αξιολογούνται από περιοχές του συστήµατος ντοπαµίνης, ενός εγκεφαλικού κυκλώµατος ανταµοιβής που είναι σηµαντικό για τις διεργασίες που αφορούν τα κίνητρα και τα συναισθήµατα. Οι απεικονίσεις δείχνουν ακόµη ότι όταν λαµβάνουµε αποφάσεις που βασίζονται στην αβεβαιότητα ενεργοποιείται η αµυγδαλή – η οποία επίσης συνδέεται µε τη συναισθηµατική µας κατάσταση, ειδικά µε τον φόβο. Οι µηχανισµοί µέσω των οποίων οι άνθρωποι αναλύουν καταστάσεις όπου υπεισέρχεται η τύχη είναι ένα πολύπλοκο προϊόν εξελικτικών παραγόντων, εγκεφαλικής δοµής, προσωπικών εµπειριών, γνώσης και συναισθηµάτων. Μάλιστα, η ανθρώπινη αντίδραση στην αβεβαιότητα είναι τόσο περίπλοκη που µερικές φορές διαφορετικές δοµές του εγκεφάλου καταλήγουν σε διαφορετικά συµπεράσµατα και απ’ ό,τι φαίνεται αντιµάχονται µεταξύ τους για να καθοριστεί ποια θα επικρατήσει.

 

Ξεφυλλίστε το βιβλίο

 

Leonard Mlodinow, Τα βήματα του μεθυσμένου, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, μτφρ. Ανδρέας Μιχαηλίδης, επιμέλεια: Γεωργία Μίχα, Ιωάννης Παπαδόγγονας, 2016